सीमोल्लंघन : जानेवारी - मार्च २०१८

                                                                                               

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

                               मुखपृष्ठ: आशुतोष पारखे, निर्माण ८

                              ashutoshparkhe@gmail.com

या अंकात

नमस्कार मित्रमैत्रिणींनो...

पद्मश्री!

निर्माण८.१ ब (वैद्यकीय) आणि क (मिश्र) शिबिरे संपन्न

औपचारिक ट्रेनिंग संपले!

प्रांजल नवा करके देखो फेलो

नवी क्षितिजे

आदिवासींच्या पोषणासाठी पंचायत राज कॉंवर्जन्स

प्रियंका सोनवणे QUEST मध्ये रुजू

स्मिता DFY ला कामासाठी रुजू

सुयश तोष्णीवाल सर्चमध्ये रुजू

‘मन’ की बात – गडचिरोलीची मानसोपचारतज्ञ

विक्रेता, वितरक ते प्रकाशक - शरद अष्टेकर

निर्माणीच्या नजरेतून

पुस्तक परिचय

कविता

नमस्कार मित्रमैत्रिणींनो,

कसे आहात?

आपण जवळपास तीन महिन्यांनी भेटत आहोत. कारण सीमोल्लंघन या अंकापासून त्रैमासिक करण्याचे ठरवलेले आहे. तुम्ही काय काम करत आहात, काय नवीन काम केलं, काय नवीन वाचलं, काय नवीन पाहिलं याबद्दल सीमोल्लंघनच्या संपादकीय टीमला जरूर सांगा.

गेल्या तीन महिन्यात निर्माणींचा हालहवाल वाचा ह्या अंकात...

पद्मश्री!

नुकतीच भारत सरकारच्या गृह खात्याकडून नायना-अम्मांना पद्मश्री पुरस्कार जाहीर झाल्याची बातमी आली होती. भारत सरकारकडून दिला जाणारा ‘पद्मश्री’ चौथा महत्त्वाचा नागरी पुरस्कार आहे. २० मार्चला राष्ट्रपती भवन, नवी दिल्ली येथे पद्मपुरस्कार प्रदान सोहळा पार पडला. गडचिरोली येथे केलेल्या आरोग्य क्षेत्रातील कामासाठी आणि बालमृत्यूवरील संशोधनासाठी नायना-अम्मांची या पुरस्कारासाठी निवड करण्यात आली होती. नायना-अम्मांनी हा पुरस्कार सर्चच्या सर्व कार्यकर्त्यांच्या कामाचे बक्षीस आहे असे म्हटले. ‘पुरस्कार हा व्यक्तिगत दिला जात असला तरी तो सर्चच्या कामाला मिळाला आहे, म्हणून सर्चच्या कार्यकर्त्यांना आणि गडचिरोलीच्या लोकांना हा पुरस्कार समर्पित आहे’, असे नायना म्हणाले. 

नायना-अम्मा आणि सर्चच्या सर्व कार्यकर्त्यांचं ‘पद्मश्री’ पुरस्कार मिळाल्याबद्दल अभिनंदन!

निर्माण ८.१ ब (वैद्यकीय) आणि क (मिश्र) शिबिरे संपन्न

‘तारुण्यभान ते समाजभान’ ही मुख्य थीम घेऊन निर्माण ८ मालिकेतील ब (वैद्यकीय) आणि क (मिश्र) बॅचचे पहिले शिबीर शोधग्राम, गडचिरोली येथे पार पडले.

 स्वतःच्या लैंगिकतेविषयी, भावनांविषयी, मूल्यांविषयी, प्रेरणांविषयी, स्वप्नांविषयी निरोगी समज तयार होणे.

 स्वचा विस्तार – स्वच्या पलीकडे जाऊन वेगवेगळ्या सामाजिक प्रश्नांविषयी जाणीव वाढणे, समाजातील मुख्य आव्हानांची ओळख होणे.

 सामाजिक क्षेत्रात काम करण्याची इच्छा आणि आत्मविश्वास निर्माण करणे.

 अर्थपूर्ण आयुष्य, जीवनातील ध्येयाविषयी स्वतःसाठी स्पष्टता यावी.

ही काही मुख्य उद्दिष्टे या शिबिरांची होती.

राज्यातील वैद्यकीय शाखेत शिकत असलेल्या ६१ युवांचे निर्माण ८.१ ब शिबीर १० फेब्रुवारी ते १८ फेब्रुवारी असे पार पडले. राज्य आणि राज्याबाहेरील एकूण ६६ युवांचे निर्माण ८.१ क शिबीर ९ मार्च ते १५ मार्च असे शोधग्राम येथे पार पडले.

माझ्या सामजिक काम करण्यामागच्या प्रेरणा काय, माझी मुल्ये काय, ती मी कशी शोधू, माझी मासिक आर्थिक गरज किती, ती मी कशी काढू, मी काम करण्यासाठी क्षेत्र कोणत्या निकषांवर निवडू असे प्रश्न समजून घेतले आणि त्यावर उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न केला. निर्माणच्या वैद्यकीय शिबिराला सुप्रसिद्ध स्पाइन सर्जन डॉ. शेखर भोजराज हे उपस्थित होते. स्पाइन फाउंडेशन या ग्रुपमार्फत राज्यभर आणि राज्याबाहेर त्यांनी केलेल्या कामाचा आढावा त्यांनी मांडला. शेखर काकांचं काम हे इथिकल प्रायव्हेट प्रॅक्टिस करत प्रभावी समाजोपयोगी काम करण्याचं उत्कृष्ट मॉडेल आहे. ‘समाजातील वेगवेगळ्या घटकांचे शेती आणि शेतकऱ्याविषयीचे समज/ मत आणि शेतकऱ्याची परिस्थिती’ हा विषय घेऊन निर्माण ८.१ क शिबिरात नाटकाचा एक प्रयोग करण्यात आला. सतीशने (निर्माण ७) विजय तेंडूलकरांच्या ‘शांतता! कोर्ट चालू आहे’ या नाटकाच्या संहितेवर आधारित ‘शांतता! आत्महत्या चालू आहे’ असे नाटक लिहिले आणि दिग्दर्शितही केले. शरद अष्टेकर (निर्माण ४), मंदार देशपांडे (निर्माण ४), कोमल नवले (निर्माण ५), चेतना सोयाम (निर्माण ६) आणि मनवीन कौर (निर्माण ७) या आपल्या मित्रमैत्रिणींनी शिबिरात येऊन शिबिरार्थ्यांशी गप्पा मारल्या.

शिबिराच्या अंतिम टप्यात नेहमीप्रमाणे पुढील ६ महिन्यात मी काय कृती करणार याचा एक ढोबळ आराखडा सर्वांनी बनवला.निर्माण परिवारात नव्याने सामील झालेल्या सर्व निर्माणींचे स्नेहपूर्वक स्वागत! 

औपचारिक ट्रेनिंग संपले!

मी घेतलेल्या शिक्षणाचा समाजासाठी काय उपयोग आहे, समाजाचे प्रश्न आणि माझं जीवन याची सांगड घालू शकतो का असे जीवनाबद्दलचे मुलभूत प्रश्न पडलेल्या निर्माण ७ च्या शिबिरार्थ्यांचे शेवटचे शिबीर २६ जानेवारी ते २ फेब्रुवारी असे पार पडले. निर्माण ६ मधील काही शिबिरार्थ्यांनीदेखील ह्या शिबिरात सहभाग घेतला.

सर्च, महाराष्ट्र सरकार आणि टाटा ट्रस्ट मिळून गडचिरोलीत सुरु असलेला ‘मुक्तीपथ’ हा जिल्हाव्यापी दारूतंबाखू विरुद्ध उपक्रम मयूर गुप्ता यांनी समजून सांगितला. दुष्काळाशी दोन हात करण्यासाठी सत्यमेव जयतेच्या टीमने पानी फाउंडेशन वॉटर कप स्पर्धा सुरु केली. पानीचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी सत्यजित भटकळ यांनी एक संध्याकाळ शिबिरार्थ्यांसोबत घालवली. गडचिरोली जिल्ह्याचे डीएचओ डॉ. शशिकांत शंभरकर यांनी गडचिरोलीच्या सरकारी आरोग्य व्यवस्थेची माहिती दिली. यामुळे सामाजिक प्रश्न सोडवण्याचे वेगवेगळे मार्ग, अप्रोचेस यांबद्दल स्पष्टता यायला मदत झाली.

योगेश दादाने असुरक्षिततांना कसं सामोरं जावं, अनिश्चिततेची भीती का वाटते, जीवनातील महत्त्वाचे निर्णय कसे घ्यावे याबद्दल चर्चा केली. सर्चला नुकतेच रुजू झालेले डॉ. चैतन्य आणि डॉ. शिल्पा मलिक यांनी दिल्लीचे आलिशान हॉस्पिटल्स सोडून सर्चमध्ये काम करण्याचा निर्णय का घेतला, यांचा दिल्ली ते गडचिरोली प्रवास कसा राहिला, याबद्दल त्यांच्याशी गप्पा मारल्या. महेशभाऊंनी आपल्या प्रोजेक्टचे/ कामाचे नियोजन कसे करावे यासाठी रॉबर्ट मिगरच्या ‘गोल अॅनालिसिस’ या पुस्तकावर आधारित सेशन घेतले. काम करत असताना पुढच्या टप्प्यातील ध्येय स्पष्टता, निर्णयक्षमता आणि कृतिकार्यक्रम बनवण्यास या सेशन्सची मदत झाली. त्यासोबतच बुक क्लब, जंगल ट्रीप, ग्रुप अभ्यास आणि सादरीकरण, आणि अर्थात नायनांसोबत प्रश्नोत्तरी या सर्वांचा परिपाक ह्या शिबिरात होता.

नवीन उत्साह घेऊन शिबिरार्थी आपल्या जीवनातील प्रश्नांना उत्तरे शोधतील, सर्वांना खूप शुभेच्छा!

                                                    प्रांजल नवा करके देखो फेलो

मुळ पुण्याचा असलेला प्रांजल कोरान्ने नुकताच निर्माणच्या ८.१ शिबिराला गडचिरोलीला आला होता. गावभेटीदरम्यान गिरोला या आदिवासी गावातील प्राथमिक शाळेतील स्थिती त्याने पाहिली. शिक्षण आधीपासूनच प्रांजलच्या जिव्हाळ्याचा विषय असल्यामुळे त्याला तिथल्या शिक्षणाच्या गुणवत्तेबद्दल मनात प्रश्नचिन्ह उभे झाले.

प्रांजलने नुकतेच आयआयटी मद्रासमधून इंग्लिश स्टडीज् या विषयात त्याचे पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले. भाषा हा त्याचा मुख्य विषय आणि Artificial Intelligence या विषयात त्याला रस आहे. निर्माण शिबिराला येण्यापूर्वी ‘Teach For India’ या नामांकित उपक्रमात त्याची फेलो म्हणून निवड झाली होती. पण गिरोल्यात पाहिलेल्या परिस्थितीमुळे ‘माझी गरज कुठे?’ हा प्रश्न त्याला भेडसावू लागला. शिबीर संपल्यानंतर प्रांजल दोन दिवस शोधग्राममध्ये थांबला, आणि गिरोला आणि आसपासच्या गावातील शिक्षणाच्या परिस्थितीचा अंदाज घेतला. “Teach For India ला सगळेच जातील, मी नाही गेलो तर त्यांना कोणीना कोणी भेटून जाईल पण गिरोल्याला कोणी येणार नाही”, असा विचार करून प्रांजलने ‘Teach For India’ फेलोशिपवर पाणी सोडले.

सध्या प्रांजलने तीन महिन्यांसाठी गडचिरोलीतल्या आदिवासी गावांतील भाषा आणि शिक्षणाच्या परिस्थितीचा अभ्यास करण्याचे ठरवले आहे. त्याच्या अभ्यासातून, निरीक्षणातून आदिवासी भागातील शिक्षणाच्या प्रश्नावर काही उपाय योजता येतील का, हा त्याच्या कामाचा पुढचा टप्पा असेल. पण तूर्तास तो फक्त प्रश्न समजून घेणार आहे.

प्रांजल उत्तम फोटोग्राफरसुद्धा आहे. त्याने समोर आलेल्या परिस्थितीला दिलेल्या प्रतिसादाबद्दल आणि त्याच्या या शोधासाठी निर्माणकडून त्याला ‘करके देखो फेलोशिप’ सपोर्ट देण्यात आला आहे.

प्रांजलला त्याच्या शोधासाठी खूप शुभेच्छा! 

                                                                                        प्रांजल कोरान्ने, निर्माण ८

                                                                                        pranjpk@gmail.com

आदिवासींच्या पोषणासाठी पंचायत राज कॉंवर्जन्स

आकाश पतकी (निर्माण २) याने जानेवारी २०१८ पासून ‘अवन्था फाउंडेशन’ मध्ये ‘सक्षम’ या प्रकल्पामध्ये काम करण्यास सुरुवात केली. आदिवासी भागातील अंगणवाडीतील मुलांचे पोषण कसे सुधरवता येईल, यावर आकाश सध्या काम करत आहे. जाणून घेऊया त्याच्या नवीन कामाबद्दल आणि निर्णयाबद्दल.

हा निर्णय घेताना काय विचार केला –

“छत्तीसगढमध्ये ३ वर्षे प्रधानमंत्री ग्रामीण विकास फेलो म्हणून नारायणपूर जिल्ह्यात काम केल्यानंतर मी २०१७ मध्ये राष्ट्रीय ग्रामीण आजीविका मिशन छत्तीसगढमध्ये राज्य कार्यक्रम प्रबंधक म्हणून काम करत होतो. ज्यात मुख्यत्वे पंचायती राज संस्थांसोबत अभिसरण (कॉंवर्जन्स), मिशन अंत्योदय – गरीबी मुक्त ग्राम पंचायत या योजनांसाठी राज्य आणि केंद्र सरकारशी समन्वय या पद्धतीचे काम होते.

त्या आधी प्रधानमंत्री ग्रामीण विकास फेलो म्हणून एका जिल्ह्यात जनरलिस्ट (गरज आहे त्या-त्या विषयांमध्ये कार्य) म्हणून काम समाधानपूर्वक आणि उत्साहाने करत होतो. कारण तिथे प्रत्यक्ष लोकांशी संबंध जास्त होता, जबाबदाऱ्या प्रत्यक्ष आणि लोकाभिमुख होत्या. आणि स्वत:चा अभ्यास आणि पुढाकार घ्यायला वाव होता. हे सर्व राज्य प्रबंधक म्हणून काम करताना शक्य होत नव्हते. राज्य स्तरावर काम करताना मानव संसाधनाची कमी असल्यामुळे वेळोवेळी कामाच्या प्राथमिकता, स्वरूप बदलत जाते आणि ते येणाऱ्या अधिकाऱ्यांच्या व्यक्तिमत्व, उद्देश आणि क्षमतेनुसार बदलत जाते. विशेषतः सामाजिक सेवां/योजनांमध्ये, मुख्यत्वे गुणात्मक बदल अपेक्षित असतो. परंतु प्रशासनाचा पसारा आणि परिणाम दाखवण्याची सहजता यामुळे अशा योजनांचे आउटपुट हे आउटकमपेक्षा प्रबळ होऊन संख्यात्मक बाबींवरच जास्त भर दिला जातो. एखाद्या गोष्टीचा पूर्ण अभ्यास न करताच पॉलिसी बनवणे, आणि गोष्टी करवून घेणे या पद्धतीने काम होत होते. जर सामाजिक विषयांवर काम करायचं आहे तर अभ्यास आणि संशोधन याला पर्याय नाहीच. शिवाय फिल्डशी संबंध अतिशय कमी/ नगण्य झाला होता. असे काम करण्याची माझी क्षमता आणि तयारी दिवसेंदिवस कमी होत होती. त्यामुळे एका विषयाला धरून शिकायची आणि काम करण्याची इच्छा झाली. माझ्या पुढील वाटचालीसाठी हा बदल मला व्यक्तिश: आवश्यक होता. यामुळे मी नोव्हेंबरमध्ये राजीनामा दिला आणि नवीन कामाचे पर्याय शोधू लागलो.

महाराष्ट्रातील आदिवासी भागातील ग्राम पंचायती सोबत महिला आणि बाल स्वास्थ्य, सुपोषण या विषयासाठी – पंचायत राज कॉंवर्जन्स (PRI - Convergence) या कार्यक्रमात अवन्था फाउंडेशन, पुणे यांच्याकडे एक संधी मिळाली. कॉंवर्जन्स विषयावर काम केले असल्याने यात आवड होती. शिवाय ग्रामीण विकास विषयात प्रोफेशनल म्हणून काम करण्यासाठी ग्राम पंचायत आणि कॉंवर्जन्स हे दोन्ही विषय शिकणे आवश्यक होते. शिवाय या नवीन प्रोजेक्टच्या निमित्त्याने मेळघाट, गडचिरोली या भागात पुन्हा काम करण्याची संधी मिळत होती.  म्हणून मी जानेवारी २०१८ मध्ये अवन्था फाउंडेशन येथे जॉईन झालो.”

नवीन कामाबद्दल –

“अवन्था फाउंडेशनद्वारा राजमाता जिजाऊ माता बाल आरोग्य आणि पोषण मिशन, जिल्हा परिषद अमरावती, गडचिरोली, नाशिक, पालघर यांच्या संयुक्त विद्यमाने ‘सक्षम’ कार्यक्रमाची अंमलबजावणी केली जात आहे. याचा उद्देश महाराष्ट्रातील १९ आदिवासी तालुक्यातील गरोदर माता व ३ वर्षाखालील मुलांच्या आरोग्य व पोषण निर्देशांकात (Maternal Infant Young Child Nutrition –MIYCN indicators) वाढ  घडविणे हा असून यात अंगणवाडी स्तरावरील कामे, व्हिडिओ शो, जनजागृती (माता व परिवार), अंगणवाडीताई व आशाताईचे कौशल्य वाढविणे, पोषणाशी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष संबंधीत विभागांमध्ये समन्वय वाढविणे इत्यादी कामे सक्षम न्युट्रीशन फेलोच्या माध्यमातून केली जात आहेत.

परंतु कुपोषण हा विषय केवळ अंगणवाडी, आणि स्वास्थ्य केंद्र आणि कर्मचारी यांच्याशी निगडीत नसून संपूर्ण ग्रामीण परिवेशाशी निगडीत आहे. ज्यात स्वच्छता, पाणी, शेती, इन्फ्रास्ट्रक्चर, वन, शिक्षण, रेशन, रोजगार, गरीबी अशा अन्य सर्व विषयांचे महत्वपूर्ण संबंध आहेत. यासाठी ग्राम पातळीवर ग्राम पंचायत आणि ग्राम सभा यांच्या सोबत समन्वय करून या सर्व योजना/विभागांचा कॉंवर्जन्स - अभिसरण घडवून आणणे आवश्यक आहे.

यासाठी PRI-Convergence या कार्यक्रमाची आखणी करण्यात आली. पायलट स्तरावर गडचिरोलीच्या १८ ग्राम पंचायती निवडून त्यांच्यासोबत अभ्यास कार्यक्रम सुरु केला आहे. महाराष्ट्र ग्राम पंचायत अधिनियम, विभिन्न विभागांचे कायदे, नियम, सर्क्युलर, विभिन्न स्तरावरील समन्वयाची यंत्रणा यांचा अभ्यास करून ग्राम पंचायातींना त्याबद्दल जागरूक करणे, ग्राम पंचायात सदस्यांचा आणि कर्मचाऱ्यांचा क्षमता विकास करणे आणि ग्राम पंचायतीला एक संस्था म्हणून या विषयासाठी कार्य करण्यास प्रवृत्त करणे यासाठी या कार्यक्रमात प्रयत्न केले जातील आणि PRI-Convergence करीता एक तंत्र विकसित करण्याचा या पायलट प्रोजेक्टचा उद्देश आहे. त्यानंतर हा अन्य आदिवासी तालुक्यांमध्ये लागू केला जाईल.”

आकाशला त्याच्या पुढील कामासाठी खूप शुभेच्छा!

                                                                                                          

                                                                                                                                                                                                                                                                        आकाश पतकी, निर्माण २

                                                                                                        akash.patki@gmail.com

प्रियंका सोनवणे QUEST मध्ये रुजू

मुळची अहमदनगर जिल्ह्यातली प्रियांका सोनवणे (निर्माण ८) नुकतीच QUEST या पालघर जिल्ह्यातील संस्थेसोबत काम करण्यासाठी रुजू झाली. शिक्षणाने MSW असलेली प्रियंका नोकरी करत होती. तिच्या कामाबद्दल ती सांगत आहे.

“२०१५ मध्ये मी MSW पूर्ण केले आणि सर्वांप्रमाणे माझीही नोकरी शोधण्याची धडपड सुरु झाली. आयुष्यातील पहिल्या टप्प्याला (चार भिंतीतील घेतलेलं शिक्षण) काही पर्याय नव्हता म्हणून ते सोसणं भागच होतं. पण आयुष्याच्या दुसऱ्या टप्प्याची निवड करताना मला सोसलेपणाची भावनाच नको होती. मला हवा होता निख्खळ आनंद, समाधान, प्रेम, आपुलकी आणि जगण्यासाठी गरजेपुरते पैसे. आणि नोकरी नावाच्या प्रवासाला सुरुवात झाली. शिकायला खूप मिळत होतं पण यापेक्षा वेगळं काहीतरी हवं होतं. पण हे वेगळं म्हणजे नेमकं काय, हे समजत नव्हतं. हे शोधण्यासाठी मित्रांशी बोलली, स्वतःला बराच वेळ दिला, भरपूर वाचन केलं. साधारण हे लक्षात आले की आदिवासी भागात जाऊन लहान मुलांसोबत काम करायला मला आवडेल आणि समाधान मिळेल. पण त्याची सुरुवात कशी करू, कुठून करू, पुन्हा गोंधळ.

याच दरम्यान माझ्या एका निर्माणी मित्राशी चर्चा झाली. त्याने मला निर्माणबद्दल सांगितलं. निर्माणच्या शिबिराची मला माझे प्रश्न समजण्यात खूप मदत झाली. नायना शिबिरात एकदा म्हणाले होते -  बदल हवा असेल तर समस्या आहेत तिथे जायला पाहिजे, घरी बसून उपयोग नाही. या वाक्याने मला निर्णय घेण्यासाठी खूप मदत झाली. आणि मी ठरवले की अशा सामाजिक संस्थेत काम करायचे जी मला आदिवासी भागात राहून काम करण्याची संधी देईल.काही संस्थेंची नावे समोर होती त्यात QUEST हे एक होते. १० फेब्रुवारीपासून QUEST या संस्थेसोबत काम करायला सुरुवात केली. सध्या मी पूर्वप्राथमिक शिक्षणावरील उपक्रमाअंतर्गत Project Coordinator आहे. ३ ते ६ वयोगटातील बालकांना अंगणवाडीच्या माध्यमातून शिक्षण, या उपक्रमातील साधनांची निर्मिती, अंगणवाडी सेविकांना प्रशिक्षण, असे सध्या कामाचे स्वरूप आहे.”

प्रियंकाला तिच्या नव्या कामासाठी खूप शुभेच्छा!

                                                                                                                                                                                                                                                                          प्रियंका सोनवणे, निर्माण ८

priyanka08sonawane@gmail.com

स्मिता DFY ला कामासाठी रुजू

डॉ. स्मिता तोडकर (निर्माण ४) गेल्या डिसेंबरपासून Doctors For You (DFY) या संस्थेसोबत मसाढी, जि. पटना, बिहार येथे रुजू झाली. या निर्णयापर्यंत ती कशी पोहचली, तिच्या सुरवातीच्या कामादरम्यान तिला काय अनुभव आले, आणि त्यातून कामाची पुढची वाट कशी सापडत आहे हे जाणून घेऊयात तिच्याच शब्दात -

“बिहार म्हणताच डोळ्यासमोर येतात चोरी-मारी, लूट-पाट, भ्रष्टाचाराच्या असंख्य बातम्या. आरोग्य या क्षेत्राबाबतच बोलायचे तर बालमृत्यू, मातामृत्यू, खालावलेले आरोग्य अशा काही. पण मग खरच बिहार असाच आहे का? की मग गडचिरोलीबद्दल आपण जे वाचतो नि जसा तो लांबून वाटतो, त्याहून प्रत्यक्षात तो निराळाच दिसतो. बिहारबद्दल माझी धारणा अगदी अशीच होती. पण मग ठरवले की काहीही मत बनविण्यापेक्षा जाऊन प्रत्यक्ष पाहावे.

दि. ११ डिसेंबरला सकाळी ५ वाजता पटनापासून ३०-३५ किलोमीटरवर असणाऱ्या मसाढी या गावी मी Doctors For You (DFY) या संस्थेत काम करण्यासाठी येऊन पोहचले. सोबत SEARCH, ज्ञानप्रबोधिनी, SPARSH, Swasthya Swaraj इथे केलेले काम आणि नुकतीच मिळालेली MPH (Master of Public Health) ची पदवी अशी अनुभवाची शिदोरी होतीच. सुरवातीला एक महिना काम करून बघायचं असं ठरवलं होतं पण डिसेंबर नि सुरुवातीचा जानेवारी केवळ कामाचे स्वरूप समजून घेणे आणि आजबाजूच्या गावांना भेट देऊन पाहण्यात गेला, इथे नक्की समस्या काय आहेत हे समजून घेण्यात गेला. म्हणून मग हा कालावधी वाढवावासा वाटला.

मग हळूहळू लक्षात येत गेलं. इथल्या रूढी, परंपरा, खोलवर रुजलेल्या अंधश्रद्धा, रुजलेली सावकारी, जातपात नि त्यामुळे असणारी गरिबी अशा कितीतरी गोष्टी लक्षात येत होत्या पण त्यासोबतच जाणवले की लोकांना त्यांच्या गरजांची जाणीव आहे. त्यासाठी तुम्ही काही काम करत असाल तर त्यांच्यापरीने ते मदतही करतात.

इथे राहणारे ‘मुसाहर’ या जमातीचे लोक शोषणाला सर्वाधिक बळी पडलेले आहेत. ज्ञानाअभावी आणखीनच दबले आहेत. त्यात बालविवाह ही खूपच नॉर्मल गोष्ट! या दरम्यान लक्षात आले की गावातून ८०% महिला जवळच्या सरकारी दवाखान्यात प्रसूती करिता जातात, जननी सुरक्षा योजनेचा लाभ घेतात. पण गर्भावस्थेत उपचार अथवा तपासणी करण्यासाठी मात्र त्या दवाखान्यात जात नाहीत. याची फलश्रुती मग कुपोषण आणि बालमृत्यू मध्ये होते. केवळ पटना जिल्ह्यातील ग्रामीण भागापुरते बोलायचे तर

 केवळ ७०% Immunization होते,

 केवळ १३% मातांची ४ वेळा गर्भावस्थेदरम्यान (Ante Natal Check up) तपासणी होते,

 ३३% मुलींचा विवाह १८ वर्षे पूर्ण होण्यापूर्वीच होतो,

 केवळ ६०% लोकच साक्षर आहेत (त्यातही वरच्या जातीचे अधिक).

(पटणाबद्दल अधिक माहितीसाठी ही लिंक पहा  - India Demographic and Health survey 2015-2016 - http://rchiips.org/NFHS/FCTS/BR/BR_FactSheet_230_Patna.pdf)
मग या सर्वांवर शाश्वत आणि परिणामकारक (Sustainable) असे काय काम करता येईल? त्याचा Research कसा करता येईल? किशोरवयीन मुलींसाठी मासिक पाळी व आरोग्य यासंबंधी काही काम करता येईल का? असा विचार सुरु झाला. सोबत डॉक्टर या नात्याने रुग्ण तपासणीही सुरु होतीच.
              म्हणूनच मग Evidence Based काम कसे करता येईल, त्या मुलींना (त्यांच्या आरोग्यासंबंधी) काय माहित आहे हे जाणून घेता येईल का? त्याचा अभ्यास करता येईल का? अशा प्रश्नांवर मी काम करायला सुरुवात केली. त्यातून सध्या जवळपास ३५० मुलींपर्यंत पोहचून त्यांचे याविषयीचे ज्ञान, विचार नि त्या काय काय करतात याचा अभ्यास करत आहे.

 मुलींमधील ३० मुली (८.६%) कधीही शाळेत गेलेल्या नाहीत,

 ८४ मुलींनी (२६.२५% - ३२० पैकी) ७ वी पूर्वीच शाळा सोडलेली आहे,

 ५०% पेक्षा जास्त मुली ह्या मासिक पाळी दरम्यान अंघोळ करत नाहीत,

 केवळ ३०% मुलींच्याच घरी बाथरूम अथवा तत्सम सुविधा आहे.

या आणि अशाच इतर कितीतरी धक्का देणाऱ्या गोष्टी समोर येत गेल्या.सध्या इथे Out-reach Doctor नि Public Health Professional अशा दुहेरी भूमिकेत कामाला आकार देण्याचा प्रयत्न करते आहे. पूर्वीच्या कामाचा अनुभव, SEARCH मध्ये लागलेली कामाची नोंद करण्याची सवय नि सध्या नुकतेच मिळालेली मोजमापाची दृष्टी यांची सांगड घालण्याचा प्रयत्न सुरु आहे. सोबतच बिहार समजून घेणे ही सुरु आहेच. ‘आरोग्य शिक्षण’ हे खूप चिकाटीने करण्याचे काम आहे, हेही पुन्हा नव्याने उमगते आहे!”
स्मिताला तिच्या या नव्या कामासाठी खूप साऱ्या शुभेच्छा!

                                                                                                 

                                                                                                    स्मिता तोडकर, निर्माण ४

smitatodakar21@gmail.com

सुयश तोष्णीवाल सर्चमध्ये रुजू

Persistent Systems या सुप्रसिद्ध आयटी कंपनीत काम करत असलेल्या सुयशने (निर्माण ७) नुकताच आपल्या कामाचा राजीनामा दिला. मुळचा बीड जिल्ह्यातील अंबाजोगाईचा असलेला सुयश शिक्षणाने इंजिनिअर आहे. फेब्रुवारी महिन्यापासून त्याने सर्चमध्ये संशोधन विभागात सॉफ्टवेअर आणि सोशल मीडिया असोसीएट म्हणून कामाला सुरुवात केली.

सुयशच्या निर्णयाबद्दल विचारले असता तो सांगतो की, “मी शाळेत असल्यापासूनच शहरातील विविध कार्यक्रमांमध्ये सहभागी व्हायचो. पुढे एन सी सी, एन एस एस, महाराष्ट्र अंनिसमध्ये सक्रियपणे काम केले. हे काम करत असताना अनेक चांगल्या कार्यकर्त्यांचा सहवास लाभला. त्यामुळे पूर्णवेळ सामाजिक क्षेत्रात काम करायचे, हे डोक्यात पक्के होत होते. पण घरातील आर्थिक परिस्थितीमुळे निर्णय घेता येत नव्हता. आर्थिकदृष्ट्या स्थिर होण्यासाठी काही काळ आयटी क्षेत्रात नोकरी करावी, असा विचार करत असतानाच Persistent Systems मध्ये माझी निवड झाली. Persistent Systems मधील कामाला सुरुवात करण्याआधी मी निर्माणच्या शिबिरात आलो होतो. निर्माणमधील विविध सत्रांमधून वैचारिक स्पष्टता येत गेली. याकाळात माझा Persistent मधील नोकरी सुरूच होती. दरम्यान भविष्याबाबत पडणाऱ्या प्रश्नांना ‘म्हणजे काय?’, ‘कसं मोजणार?’, ‘कशासाठी?’ लावल्यावर हा जॉब न करण्याबाबतची पूर्ण स्पष्टता आली. योगायोगानेच सर्चमध्ये  सॉफ्टवेअर आणि सोशल मिडिया असोसीएटची जागा रिक्त होती. हे समजल्यावर मला खूपच आनंद झाला कारण माझ्या शिक्षणाचा वापर तर येथे होणारच होता आणि आवडीचे काम पण होते. सर्चमध्ये माझी निवड झाल्यानंतर Persistent Systems मध्ये राजीनामा सहज देऊन टाकला. मी ज्या कारणासाठी कंपनी सोडत आहे ते ऐकून शेवटच्या दिवशी माझी एक छोटीसी मुलाखत घेण्यात आली. नंतर कंपनीच्या सर्व १०,००० कर्मचाऱ्यांना ती पाठवण्यात आली, आणि कंपनीच्या वेबसाईटवर टाकण्यात आली. मला तर नोकरी सोडूनसुद्धा सेलिब्रेटी झाल्यासारखे वाटत होते!

सध्या सर्चमध्ये संशोधन, सामाजिक काम करत असलेल्या माझ्या सहकार्यांच्या कामात सहजता आणण्यासाठी व सर्चचा विस्तार आणखी झपाट्याने वाढवण्यासाठी तंत्रज्ञान जास्तीत जास्त कसं वापरता येईल, यावर माझा पुढील काळात भर असेल.”

सुयशला त्याच्या कामासाठी खूप शुभेच्छा!                                         

                                                                                                        

                                                                                                     सुयश तोष्णीवाल, निर्माण ७

                                                                                                suyash.toshniwal@gmail.com

  

‘मन’ की बात – गडचिरोलीची मानसोपचारतज्ञ

निर्माण ४ ची आरती बंग, सप्टेंबर २०१६ पासून सर्च मधील मां दंतेश्वरी रुग्णालयात मानसोपचारतज्ञ म्हणून काम करत आहे. तिच्या रूपाने सर्चला व परिणामी गडचिरोली जिल्ह्याला पूर्णवेळ मानसोपचारतज्ञ मिळाली आहे.  तिच्या OPD सोबतच ती ‘सर्च’मधील व्यसनमुक्ती केंद्राचेदेखील काम सांभाळते. तिचा मागील एक वर्षात झालेला प्रवास वाचूया..

“मला तुम्हा सर्वांना माझ्या या एक वर्षाचा ‘सर्च’मध्ये काम करायला सुरुवात केल्यापासूनचा प्रवास सांगायला आवडेल. आणि हा प्रवास मला आलेल्या काही अनुभवांमधून सांगणं अधिक परिणामकारक होईल. मला आलेले काही अनुभव अतिशय उत्कट होते, प्रसंगी अनेक रुग्णांनी मला त्यांच्या आयुष्यातल्या अतिशय व्यक्तिगत गोष्टी सांगितल्या आहेत ज्या मी तुम्हाला सांगणार आहे.

   मी ५ सप्टेंबर २०१६ पासून माझ्या कामाला सुरुवात केली. माझ्या आधी ‘सर्च’मध्ये केवळ महिन्यातून एकदा मानसिक आरोग्यासंबंधी O.P.D आणि I.P.D  असे, त्यामुळे साहजिकच रुग्णांची संख्या महिन्याला ५०-७० रुग्ण एवढीच होती. त्यामुळे इथे आल्यावर सर्वप्रथम ही संख्या अजून कशी वाढेल या संदर्भात लक्ष देण्याचं काम मला सोपवण्यात आलं. पण त्याचबरोबर हॉस्पिटलची O.P.D, I.P.D किंवा emergencies हे देखील मी पहावं असा सल्ला मला अम्मांनी दिला. कारण मानसिक रुग्णांची संख्या सुरवातीला कमीच असणार होती. माझं आठवड्याचं काम हे विभागलेलं असतं. आठवड्यातले तीन दिवस मी सर्च हॉस्पिटलला देते आणि उरलेले तीन दिवस व्यसनमुक्ती केंद्रामध्ये काम करते. तसंच नायनांनी माझी ‘संकल्प’ या पोलीसांसाठी असलेल्या व्यसनमुक्ती प्रकल्पाची ‘तांत्रिक सल्लागार’ म्हणून नियुक्ती केली होती. खरं सांगायचं तर लहान मुलांसोबत काम करावं या उद्देशाने मी मानसरोगशास्त्र निवडलं होतं. त्यामुळे सुरुवातीला मी याबाबत थोडी साशंक होते. सुरुवातीला मला या कामात अजिबात रस नव्हता. जेव्हा मी मानसशास्त्राची रेसिडेन्सी करत होते, त्यामध्ये व्यसनमुक्ती हा एक छोटासा भाग होता. प्रत्येक रुग्णासाठी साधारणपणे फक्त १०- १५ मिनिटं असायचे कारण त्यामध्ये फक्त ७ ते ८ प्रश्न त्या रुग्णासंदर्भात विचारायचे असायचे. तसंच त्या रुग्णांमधल्या withdrawal management संदर्भातले औषधोपचार एवढ्यापुरताच आमचा अभ्यासक्रम मर्यादित होता.

          एक दिवस एक रुग्ण माझ्याकडे आला. त्याला दारूचं व्यसन होतं. या आधी त्याने बऱ्याच डॉक्टर्सचा सल्ला घेतला, टेस्टस् देखील करून झाल्या होत्या. टेस्ट्समध्ये vascular necrosis of femur head असं निदान झालं होतं. आणि त्याला माझ्याकडे पाठवण्यात आलं होतं. त्यावेळी तो त्याच्या व्यसनाबद्दल काहीच बोलत नव्हता. त्याच्या पायाच्या दुखण्याबाबत तक्रार होती की कसं ते दुखणं थांबत नाहीये वगैरे. ते ऐकून मी त्याला  विचारायला सुरुवात केली की कुठे अपघात झाला का, दारूच्या नशेत कुठे पडला होतात का. पण या सगळ्यावर त्याचं ‘नाही’ हे एकच उत्तर होतं. त्याच्याबरोबर त्याचा एक नातेवाईकदेखील आला होता. त्याला देखील मी विचारलं तेव्हा तो त्या रुग्णाला म्हणाला की ‘सांग ना की त्या दिवसापासून तुला दुखायला लागलं होतं म्हणून’. पण त्यावर सुद्धा त्या रुग्णाचा ठाम नकार होता. मी अगदी खोदून विचारल्यावर त्याने शेवटी सांगितलं की एका लग्नाच्या वेळी तो दारू प्यायला होता आणि दारूच्या नशेत खूप उकडत होतं म्हणून तो जवळपास २-३ तास चक्क बर्फाच्या लादीवर झोपला. सुरवातीला एवढं दुखणं नव्हतं म्हणून त्याने त्याकडे दुर्लक्ष केलं. पण शेवटी ते फारच वाढल्यामुळे तो उपचारासाठी आला होता. हे ऐकून मी पूर्ण हादरले. मला हे खूपच विचित्र वाटलं की उकडतंय म्हणून कोणी बर्फाच्या लादीवर कसं काय झोपू शकतं? त्या घटनेनंतर मी विचार करायला सुरुवात केली की दारू कोणी गरज म्हणून पीतं का? आणि काही काळानंतर त्याचं व्यसन कसं होतं?

             मला withdrawal management चं अतिशय चांगलं ट्रेनिंग मिळालं होतं. त्यामुळे मला असा विश्वास होता की रुग्ण withdrawal मध्ये जाणार नाही. काही काळानंतर रुग्णदेखील वाढायला लागले. पण कधीकधी असं व्हायला लागलं की पंधरा दिवस रुग्ण नीट राहत होता, त्यानंतर परत दारू प्यायला सुरुवात करत असे. याबाबत मग रुग्णाचे नातेवाईक तक्रार करत असत. या सगळ्या मुद्यांशी माझा थेट संबंध आला नव्हता. कारण त्यावेळी एक रेसिडेंट डॉक्टर म्हणून अनेक लोकांची टीम मला दिली होती. त्यामुळे औषध सांगून मी रुग्णांना माझ्या टीमकडे पाठवत असे. त्यामुळे  माझ्या असं लक्षात आलं की माझ्याकडे relapse management, trigger management, व्यसनाधीन रुग्णांच्या आणि त्यांच्या नातेवाइकांच्या समुपदेशनाची कुठली विशिष्ट पद्धत आणि कौशल्य नाहीयेत. हे सगळं मला माहित नव्हतं ही सगळ्यात योग्य गोष्ट तेव्हा माझ्यासोबत घडली. त्यामुळे मी त्यावर बरंच वाचन केलं, या क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या बऱ्याच संस्थांना भेटी दिल्या. आणि त्या वेळी माझ्या असं लक्षात आलं की हा फक्त एक भाग नसून एक पूर्ण वेगळं क्षेत्र आहे आणि ते अतिशय आव्हानात्मक आहे. त्यानंतर मी या गोष्टींवर अधिक सखोलपणे काम करायला सुरुवात केली. तसंच अनेक गुंतागुंतीच्या केसेस घेऊन रुग्ण यायला लागले. पण जेव्हा एखादा रुग्ण परत प्यायला लागतो, त्याचा या व्यसनाला लोक पाप समजतात, त्यांना वाटतं की तो बनाव करतोय किंवा खोटं बोलतोय. यासंदर्भात मला असा प्रश्न पडायला लागला, की व्यसन हे मानसिक HIV सारखं आहे का? या सगळ्या गोष्टींमुळे या काळामध्ये माझा खूप मानसिक विकास झाला. तसंच फक्त औषधोपचार आणि समुपदेशन या गोष्टी काम करू शकत नाहीत ही गोष्ट व्यसनमुक्तीबाबत माझ्या लक्षात आली.

 यानंतर इथे मला एक १७ वर्षाच्या मुलाचा अनुभव नमूद करावासा वाटतो, साधारणपणे माझ्या OPD मध्ये आमच्या नर्सेस कधीच एखाद्या रुग्णाला आधी तपासा किंवा एखाद्या रुग्णाला नंतर तपासा अशी शिफारस करत नाहीत. पण एके दिवशी आमच्या एक सिस्टरने तुम्हाला हा रुग्ण आधी घ्यावाच लागेल असं सांगितलं. त्यावेळी हा १७ वर्षांचा मुलगा रोशन (नाव बदलेले आहे), आपल्या वडिलांसोबत आणि भावासोबत आला होता. अतिशय अव्यवस्थित आणि कुणालाही न जुमानणारा असं एकंदरीत त्याचं रूप होतं. त्याचे भाऊ आणि वडीलसुद्धा अतिशय वैतागलेले दिसत होते. तो bipolar disorder चा रुग्ण आहे हे मला बघूनच कळालं. अतिशय वाईट भाषेत बोलत होता, मला वाईट नजरेने निरखत होता. त्याची ती असभ्य वागणूक बघून त्याच्या वडिलांच्या डोळ्यात अक्षरशः पाणी आलं. आणि माझ्या समोर त्यांनी त्याच्या थोबाडीत मारली. त्याला असा रोग झाला आहे म्हणून तो असं वागतोय, त्यामुळे मारून काही होणार नाही असं मी त्यांच्या वडिलांना सांगितलं गावातल्या अनेकांशी मारामारी झाली असल्याने त्याच्या शरीरावर असंख्य जखमा होत्या. त्यामुळे आम्ही त्याला अॅडमिट करून घेतलं. आणि ज्यादिवशी अॅडमिट करून घेतलं त्यानंतरचे काही दिवस हॉस्पिटल स्टाफसाठी अतिशय वाईट होते. त्यांनी अशा प्रकारचा रुग्ण कधीच पाहिला नव्हता. त्यामुळे त्याला नियंत्रणात आणण्यासाठी आम्हाला त्याला sedatives द्यायला लागले. त्यानंतर जवळपास १५ ते २० दिवस तो आमच्याजवळ होता. त्यादिवसात त्याने खूप गोंधळ घातला. १५ दिवसांनी देखील त्याच्यामध्ये केवळ ६०% पर्यंत सुधारणा झाली होती. पण ५-६ follow ups नंतर मात्र त्याच्यामध्ये जवळपास ९५% सुधारणा झाली. एवढ्या दिवसांच्या येण्या-जाण्याने त्याच्या वडिलांमध्ये आमच्याबद्दल एक विश्वास तयार झाला होता. त्यामुळे एके दिवशी मी त्याच्या वडिलांना विचारलं, “काय हो, तुम्ही याला या आधीच माझ्याकडे का नाही आणलं? एवढा उशीर का लावला?” ते म्हणाले, “आधी बाबा-तांत्रिककडे नेलं. मग काहीच फरक पडला नाही म्हणून चंद्रपूरच्या एका दवाखान्यात दाखवलं. तरी काहीच फरक पडला नाही. यात दोन महिने गेले.” या मुलाच्या वडिलांनी आपली शेती, बैल विकून या मुलाच्या उपचारासाठी या दोन महिन्यात जवळपास सत्तर हजार रुपये खर्च केले होते.  पण त्यांना त्याचं काही दुःख नव्हतं. “जाऊ द्या नं मॅडम, पैसे गेले तर गेले. पण माझा एकुलता एक मुलगा तर ठीक झाला नं.” विचित्र झालेला मुलगा नीट झाल्याचं त्यांना जास्त समाधान होतं. समाजामध्ये एखाद्या गोष्टीसाठी सेवा उपलब्ध असणं आणि त्यामुळे ठीक होणं हीच खूप मोठी गोष्ट समजली जाते, ही किती दुर्दैवाची बाब आहे. २०-३० वर्षांपूर्वीपासून मानसरोगशास्त्राच्या क्षेत्रात क्रांतिकारी बदल झाले आहेत. तरी पण इकडे अजून साध्या सुविधादेखील उपलब्ध नाहीत. हे कितपत बरोबर आहे?

 रोशनच्या केसमुळे मला त्यावेळी अनेक प्रश्न पडले. रोशन आजारी पडल्यापासून ते तो माझ्याकडे येईपर्यंत त्याला अनेक health care providers मिळाले जे की त्याच्या उपयोगात आले नाहीत. म्हणून प्रश्न असा पडतो की मानसिक आजार उद्भवण्यापासून ते त्या व्यक्तीला योग्य निदान आणि त्यावरचा उपचार मिळण्याच्या प्रक्रियेत कुठले अडथळे येऊ शकतात. एक तर म्हणजे आपल्या देशात मानसोपचारतज्ञांची संख्या फार कमी, म्हणजे जवळपास ४०००, आहे. दुसरं म्हणजे मानसिक आरोग्याच्या परवडतील अशा सुविधाच नाहीत. म्हणूनच एक प्रभावी आणि परवडेल अशी मेंटल हेल्थ केअर सिस्टीम कशी उभारता येईल हा सध्या माझ्या समोर असलेला सर्वात मोठा प्रश्न आहे.

 यानंतर मला सांगावासा वाटेल तो अनुभव म्हणजे एका ३५ वर्षीय विवाहित बंगाली महिलेचा. तिच्या मुख्य तक्रारी म्हणजे जीव घाबरणे आणि डोकं दुखणे. तिला निदान झालं ते Anxiety Disorder चं. त्यावर मी तिला तिच्या काळजीचे कारण विचारले. पण खूप विचारूनही मला ठोस असं psycho stressor मिळालं नाही. तेव्हा मी नायनांना-अम्मांना ह्या केसबद्दल सांगितलं. त्यांच्याशी बोलून मला कळालं की तिच्या बंगाली असण्याचा आणि तिच्या आजाराचा कुठेतरी संबंध आहे. बंगाली असल्यामुळे ती तिच्या भावना मला तितक्या प्रभावीपणे सांगू शकत नव्हती. कारण तिची भाषा, संस्कृती हे वेगळी आहे. तसेच तिचं स्थलांतरीत असणं हाच तिच्यासाठी एक मोठा मानसिक आणि सामाजिक प्रश्न होता. हे सगळं Psycho Social Psychiatry मध्ये मोडतं. तेव्हापासून मी यावर बरंच वाचन केलं आणि माझ्या असं लक्षात आलं की प्रत्येक सामाजिक घटकांची स्वतःला व्यक्त करण्याची भाषा असते. हे सगळं खूप गमतीशीर आहे की तुम्ही कसं समाजाची विचारधारा व त्यांच्या अस्वस्थतेची भाषा समजून घेता व ते कसं तुमच्या आजारांविषयच्या माहितीत भर टाकतात. मानसिक आजार व्यक्त करण्याच्या पद्धती हे स्वतःमध्ये एक संशोधनाचा विषय आहे.

 २०१५ मध्ये झालेल्या GBD studies मध्ये भारताचा मानसिक आजारांचा YLD (Years of Life Lived with Disability) हा जवळपास १५-२०% आहे. तोच ऑस्ट्रेलियात ३२% तर अमेरिकेत २८% आहे. आपण त्या दिशेने वाटचाल करत आहोत. आणि या १५-२०% मधील ४०% प्रमाण Anxiety Disorders चं आहे. म्हणजेच फक्त पाहिल्यावर असं वाटतं की तो व्यक्ती पूर्णपणे बरा आहे, त्याला कुठलाच मानसिक त्रास नाही. परंतु तसं बऱ्याचदा नसतं. तो त्याच्या पूर्ण क्षमतेने काम करू शकत नाही. म्हणूनच Anxiety Disorders माझ्यासाठी एक पूर्णपणे नवीन गोष्ट होती.

 एकदा एक लहान मुलगा त्याच्या आई-वडिलांसोबत आला होता. त्यांची तक्रार अशी होती की तो दिवसभर बडबड करत राहतो, मित्रांबरोबर खेळणं बंद केलंय, खातपीत नाही, शून्यात बघत राहतो. त्याची आई त्याचा त्रास बघून तर रडायलाच लागली. हा असाच राहील याची त्यांना भीती होती. दोन तीन ठिकाणी जाऊन सुद्धा काहीच उपयोग झाला नव्हता. त्याला Depression with Psychotic Features असं मी निदान केलं. आणि योग्य तो उपचार केला. दुसऱ्या फॉलोअपपर्यंत त्याची ४०-५०% सुधारणा झाली होती. तरी पण तो पहिल्यासारखा झालेला नव्हता. त्यांच्या घरच्यांची या बाबतीत कौन्सिलींग झाली होती. हीच केस जर रेसिडेन्सी करत असताना माझ्या पुढे आली असती तर ती माझ्या सिनिअर्सनी बघितली असती. कारण तसा प्रोटोकॉलच असतो. कारण अशा केसेस गुंतागुंतीच्या असतात. त्यामुळे सुरवातीचे ४-५ महिने याबाबतीत माझा आत्मविश्वास कमी होता. त्याला काही नुकसान होऊ नये ही भीती होती. पण मी यावर विचार केल्यावर असं लक्षात आलं की त्याचं जे काही भलं व्हायचंय ते इथेच होणार आहे. कारण आख्या गडचिरोलीत दुसरं कोणी मानसोपचारतज्ञच नाहीये. आणि नागपूरला जाणं त्यांना शक्य नव्हतं. म्हणून मी माझीच कौशल्ये वाढवायचा प्रयत्न करू लागले. काही गुंतागुंतीच्या केसेसबद्दल मी योगेशदादा (डॉ. योगेश कालकोंडे) बरोबर चर्चा केली. सोबतच भरपूर रिसर्च पेपर्स वाचले. आणि या १०-११ महिन्याच्या शेवटी मला असं वाटतं की मी आता पेशंट्सना चांगल्या पद्धतीने उपचार देऊ शकते.

 दुसरी शिकण्यासारखी गोष्ट म्हणजे Patient Expectancy Management. त्यांच्या आजाराच्या सुधारणेबाबत काही संकल्पना असतात. त्या पूर्ण नाही केल्या तर ते नाराज होतात आणि नातेवाईकांची चिडचिड होते. मला माझ्या विषयात आवडणारी गोष्ट म्हणजे कामातील, मला भेटणाऱ्या लोकांची विविधता. जसे की ‘संकल्प’मध्ये करत असलेलं पर्यवेक्षण, क्लिनिकमध्ये होत असलेलं निदान, RCT मध्ये होणारा रिसर्च. एकंदरीत हे सगळं करण्यात खूप उत्साह येतो. कधीकधी खूप दुर्मिळ आजार जसे की Autoimmune Encephalitis चे पेशंट्स येतात. अशांवर उपचार करण्यात वेगळाच आनंद मिळतो. दुसरी गोष्ट जी आनंद देऊन जाते ती म्हणजे अशा गरज असलेल्या ठिकाणी सेवा देणं. गडचिरोलीतल्या पेशंट्ससाठी मी ना सोशल क्लासमध्ये मोडते ना इकॉनॉमिक क्लासमध्ये. तरीही जेव्हा एक व्यक्ती येऊन माझ्याकडे त्यांच्या अत्यंत खासगी असुरक्षितता, त्यांचे दुःख मला सांगतात तेव्हा मला खूप honoured वाटतं. कारण एकतर ते खूप धाडसी असावेत किंवा त्यांना असलेला मानसिक त्रास खूप मोठा असावा. म्हणूनच त्यांच्या जीवनामध्ये माझं ‘तो’ एक व्यक्ती म्हणून असणं मला खूप महत्त्वाचं वाटतं. हा खरच खूप सुंदर अनुभव आहे. स्वतःच्या करिअरबद्दलची काळजी मला त्यांच्या तुलनेत क्षुल्लक वाटते.

 सर्चमध्ये काम करत असताना इथल्या शिस्त आणि जबाबदारीने (Responsibility & Accountability) मला खूप शिकवलं. प्रत्येक १५ दिवसात आम्हाला रिपोर्ट तयार करावा लागतो. अशाप्रकारे Mental Health OPD चं काम चालू आहे. खेड्यातल्या जीवनाबद्दलच्या माझ्या ज्या कल्पना होत्या त्या वास्तवापेक्षा खूप वेगळ्या होत्या हे मला इथे येऊन कळालं. इथे मानसिक आरोग्याची स्थिती ही खरंतर शहरापेक्षा वाईट आहे. त्याला कारण म्हणजे एकतर इथे मानसोपचारतज्ञांची कमतरता आहे आणि दुसरं म्हणजे बदलणारी जीवनशैली. एकविसाव्या शतकाची येऊ घातलेली आधुनिकता आणि प्रचंड गरिबी यामध्ये इथे संघर्ष निर्माण झाला आहे. हेच लोकांच्या काळजीचे मुख्य कारण आहे.

 आणि मला हे सुद्धा सांगायला आवडेल की मला सर्चमध्ये नायना, अम्मा, योगेश दादा आणि अमृत यांच्या रुपात खूप चांगले गुरु मिळाले. जेव्हा मी अम्मा आणि नायना यांना बघते तेव्हा मला दोन अत्यंत हुशार डॉक्टर्स दिसतात, जे आजपर्यंत केवळ ३०,००० रुपये महिना पगार घेऊन अशा भागात काम करत आहेत. जेव्हा मी नायनांना बघते तेव्हा मी त्यांच्यात एक अशी व्यक्ती बघते, जिने ठरवलं असतं तर, WHO किंवा Johns Hopkins चे डायरेक्टर होऊ शकली असती. पण रोज सकाळी ५ ला उठून मला ते गडचिरोलीमधल्या आपल्या ऑफिसला जाताना दिसतात. आताच मी एका Mental Health Conference ला भेट दिली. मानसोपचारशास्त्रातील अत्यंत नामांकित नाव म्हणजे डॉ. विक्रम पटेल, हे जेव्हा नायनांना श्रेय देतात तेव्हा असं वाटतं की या व्यक्तींशी पाच मिनिटं बोलणं हेसुद्धा आयुष्यात लख्ख प्रकाश देऊन जातं.”

                                                                                                           

                                                                                         आरती बंग, निर्माण४ 

                                                                                         aarti520g@gmail.com

                                                                                         शब्दांकन – आकाश भोर