सीमोल्लंघन: जानेवारी - फेब्रुवारी २०१५

सौजन्य: अमृता ढगे

प्रिय मित्र-मैत्रिणींनो,

निर्माणच्या सहाव्या बॅचच्या १२४ वैद्यकीय आणि अवैद्यकीय मित्र-मैत्रिणी अधिकृतपणे आपल्या कुटुंबात दाखल झाल्या आहेत. दरवेळे प्रमाणे ‘तारूण्यभान ते समाजभान’ ही या शिबिरांची theme होती. या शिबिरांबद्दल थोडक्यात...

वैद्यकीय शिबिराच्या काही दिवस आधी नायनांना सौम्य हृदयविकाराचा झटका आल्यामुळे तातडीने नागपूरला हलवावे लागले. मात्र शिबीर ठरलेल्या वेळीच पार पडले पाहिजे असा अम्मा व नायना दोघांचाही आग्रह होता. या शिबिरात दोघांचीही उपस्थिती अतिशय मर्यादित राहिली. दोघांच्या अनुपस्थितीत शिबिरार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी डॉ. योगेश कालकोंडे यांची खूप मदत झाली. या शिबिरात अनेक सहभागी पद्धतीची सत्रे झाली. खेळ (उदा. जीतो जितना जित सको), Group exercises (माया केस स्टडी, Who is the best doctor, धानोरा तालुक्याला विविध मार्गांनी ३ वर्षे आरोग्यसेवा देण्यासाठीच्या नियोजनाचे सादरीकरण), Book club (१० जणांनी १० पुस्तकांबद्दल सर्वांसमोर सादरीकरण केले), Journal club (६ गटांनी ६ scientific / semi-scientific articles बद्दल सर्वांसमोर सादरीकरण केले), वादविवाद, विनोबांच्या लेखांचे वाचन आणि गटचर्चा, रोज होणारे डायरीचे शेअरिंग यांमार्फत शिबिरार्थ्यांनी शिबीर समृद्ध केले. शिबिराच्या शेवटच्या टप्प्यात अम्मा व नायनांनी शिबिरार्थ्यांसोबत गप्पा मारल्या. नायनांची तब्येत हळूहळू सुधारत आहे.

दोन्ही शिबिरांत learning blog चा प्रयोग झाला. शिबिरातले महत्त्वाचे learnings काही शब्दांच्या माध्यमातून लक्षात रहावे यादृष्टीने फळ्याचा learning blog म्हणून उपयोग करण्यात आला. दोन्ही शिबिरात प्रेरणा व वैचारिक स्पष्टता यासोबतच काही कौशल्ये देण्याच्या उद्देशाने सत्रे झाली. सुनील काकांनी 7 habits पैकी पहिल्या दोन habits वर सत्र घेतले. संतोष भाऊ आणि महेश भाउंनी ‘मोजावे का व कसे’ हे सत्र घेतले, तर योगेश दादाने ‘वैद्यकीय कुशलतेची धार कशी वाढवावी’ हे सत्र घेतले. श्रद्धा चोरगी, मंदार देशपांडे, प्रफुल्ल शशिकांत, केदार आडकर आणि निखिल जोशी या जुन्या निर्माणींनी या शिबिरांत शेअरिंग केले. दोन्ही शिबिरांदरम्यान रक्तदान शिबीर घेण्यात आले.

*****

निर्माणचा application form भरताना आपण बरेचदा लिहितो की, ‘मला समाजासाठी काही तरी करायचय, पण काय ते समजत नाही.’ शिक्षण क्षेत्रात काम करू की पर्यावरणाच्या क्षेत्रात, की शेतीच्या क्षेत्रात करू? माझी आवड आणि कौशल्ये नेमकी कशात आहेत? हे ‘काय’ आपल्याला कसं समजू शकेल? असे अनेक प्रश्न आपल्याला पडतात.

‘कर के देखो’ या तत्त्वानुसार प्रत्यक्ष काम करून योग्य निवड करण्यास मदत व्हावी यासाठी निर्माण तर्फे ‘कर के देखो’ फेलोशिप सुरूकरण्यात येत आहे. यानुसार ३ फेलोजना एका वर्षासाठी १०,००० रू प्रती महिना फेलोशिप देण्यात येईल. निर्माणच्या सर्व ‘गुगल ग्रुप्स वर फेलोशिपचा तपशील पाठवला आहे. तरी ज्या निर्माणींना या फेलोशिपची गरज असेल त्यांनी आपले नाव व resume १० मार्च पर्यंत contact.nirman@gmail.com  वर पाठवावा.

*****

याशिवाय, चंद्रपूर जिल्ह्यात दारूबंदीची अंमलबजावणी एप्रिल २०१५ पासून होण्याची शक्यता आहे. त्यासाठी चंद्रपूरच्या महिलांच्या आंदोलनाला निर्माणच्या अनेक युवांनी सक्रीय पाठींबा दिला होता. चंद्रपूरची दारूबंदी झाल्यावर गडचिरोली-चंद्रपूर-वर्धा असा दारूबंद झोन तयार होईल. २७ जानेवारी रोजी, पिताजींच्या पुण्यतिथीच्या निमित्ताने, ‘तिन्ही जिल्ह्यांत परिणामकारक दारूबंदी कशी करता येईल?’ या प्रश्नावर विचारमंथन करण्यासाठी तिन्ही जिल्ह्यांतील सामाजिक कार्यकर्ते, राजकारणी आणि प्रशासकीय अधिकारी यांची परिषद माजी न्या. चंद्रशेखर धर्माधिकारी यांच्या अध्यक्षतेखाली शोधग्राममध्ये संपन्न झाली.

*****

स्वदेस - २

नमस्कार मित्रांनो,

            कसे आहात? मजेत ना? आज मी एक गोष्ट तुम्हाला सांगणार आहे. ही गोष्ट कदाचित तुम्ही सगळ्यांनीच ऐकली किंवा पाहिलीही असेल. पण मला खात्री आहे की या गोष्टीचा पुढचा भाग, sequel च म्हणाना, बऱ्याच जणांना माहिती नाहीए.

            गोष्ट लखनौ पासून सुरू होते. एक तरूण IIT कानपूर हून यांत्रिकी अभियांत्रिकीचं (Mechanical Engineering) पदवी व पदव्युत्तर शिक्षण घेतो, नंतर अमेरिकेत जाऊन Florida विद्यापीठात Ph.D.पुर्ण करतो. पुढे २ वर्ष तिथेच प्राध्यापकाची नोकरीही करतो. पण मायदेशाची ओढ त्याला स्वस्थ बसू देत नाही. १९८२ साली तो तडक अमेरिका सोडून महाराष्ट्रातील फलटणसारख्या खेड्यात (तेव्हाच्या) येऊन कायमचा स्थायिक होतो व खेड्यातील गरीब जनांसाठी तंत्रञानविकासाच्या माध्यमातून झपाट्याने कामाला लागतो.

            काय? आशितोष गोवारीकरचा ‘स्वदेस’ आठवला ना? पण या कथेचा नायक शाहरुख नसून डॉ. अनिल राजवंशी हे आहेत आणि ते फलटणमध्ये (चरणपूरला नव्हे!) ‘नारी’ (Nimbkar Agricultural Research Institute) नावाने एक NGO चालवतात. ‘नारी’ चं काम शेती व animal husbandry मध्ये खुप नावाजलेलं आहे पण मी आज फक्त renewable energy (अपारंपारिक ऊर्जा) आणि sustainable development (शाश्वत विकास) याबद्दलच बोलणार आहे. ‘स्वदेस’च्या शेवटी शाहरुख चरणपूरला परत येतो आणि चित्रपट तिथेच संपतो, पण चरणपूरला परत आल्यावर शाहरुख काय-काय करतो, हे कुठे तुम्हाला माहितीए? हा भाग मी तुम्हाला सांगतो!

            १९८२ सालापासून ते आजतायागत ‘नारी’ ने विविध ऊर्जा समस्यांना हात घातलाय. सौरऊर्जेवर चालणारं ethanol distillation plant, ज्वारीपासून (sweet sorghum) इथेनॉल निर्मिती, solar detoxification, solar

disinfection technique of water अशा अनेक गोष्टींवर ‘नारी’ मध्ये संशोधन झालंय आणि त्यांची उत्तर शोध निबंधांतून प्रसिद्धही केली गेली आहेत. खेड्यातील ऊर्जा स्वावलंबनाच्या कल्पनांचं ‘TALUKA ENERGY SELF-SUFFICIENCY PLAN’ सारख्या national policyमध्ये रुपांतरही झालं आहे. ‘नारी’च्या Motor Assisted Pedal Rickshaw (MAPRA) दिल्ली, लखनौसारख्या शहरात धावतआहेत. खास अपंगांकरिता ‘नारी’ने MANHARA नावाची motor assisted tricycleही बनवली होती.

       

     डॉ. राजवंशींनी ‘Biomass Gasification’चं तंत्रञान भारतात आणलं आणि ऊसाची वाळलेली पाने (चिपाड) वापरून यशस्वी प्रयोगही केले. यातं तंत्रज्ञानाचं महत्त्व सांगताना डॉ. राजवंशी म्हणतात, "भारतासमोर एवढं मोठं energy crisis असतानासुद्धा कोणीही biomass gasification मध्ये संशोधन करण्यात रस दाखवला नाही, हे भारताचं मोठं दुर्दैव आहे." अंधारलेल्या झोपड्यांना प्रकाशमय करणाऱ्या ‘Noorie Lantern’ने भरपुर प्रकाश पसरविला. नंतर‘नारी’ने महाग व दुर्मिळ होत चाललेल्या केरोसीनवर मात करण्यासाठी इथेनॉलवर चालणारे cook stoves बनविले. आज, Lantern आणि Stove यांना संयुक्तपणे बांधून Lanstove नावाचा masterpiece ‘नारी’नं बनवलाय, जो लोकांपर्यंत पोहोचण्यास सज्ज आहे. आपल्यापैकी ’सामाजिक उद्योजगता’ करू इच्छिणार्यांहसाठी हा एक चांगला product आहे, असे मला वाटते (असो, वाटू दे!) अशा प्रकारे‘नारी’मध्ये पाणी, घरगुती ऊर्जा, दळणवळण, अंधार निर्मुलन, इ. प्रश्नांवर संशोधनाच्या माध्यमातून शाश्वत उत्तर शोधण्याचा छोटासा प्रयत्न आणि खेड्यातील जीवनशैली अद्ययावत बनवण्याचा मार्ग ‘शोध’ चालू आहे.

            ‘नारी’ सोबतचा माझा प्रवास १ डिसेंबर२०१४ ला चालू झाला. आज मी तिथे एक trainee engineer म्हणून काम करतोय. या थोड्याच दिवसांत माझं (निर्माणच्याच भाषेत सांगायच झालं तर) खूप ‘learning’ झालं. इंजिनियरिंग च्या ४ वर्षात जी ’माती खाल्ली’, तीत काहीशी सुधारणा होताना दिसतेय. आता हेच घ्याना, इंजिनियरिंग च्या बऱ्याचश्या concepts ज्या फक्त वाचल्या होत्या, त्या इथे मी ‘fundamentally’ शिकतोय, समजतोय आणि वापरतोय.

            डॉ. राजवंशींसोबत काम करताना वेळोवेळी MK आणि KM चा वापर करावा लागतो, कारण spoon feeding इथे चालत नाही. खेड्यातलं जीवन, इथल्या सवयी, त्यांच्या ‘धारणा’, रिती-रिवाज, शिक्षणाची स्थिती, आर्थिक स्थिती, इथलं आध्यात्म, त्यांच्या श्रद्धा-अंधश्रद्धा, सोयी, समस्या हे सगळं कोण्या पुस्तकातून नव्हे तर उघड्या डोळ्यांनी पाहतोय, अनुभवतोय! कारण त्यांच्याचसाठी चालू असलेल्या ह्या तंत्रञान विकासाच्या कामात ह्या सर्व गोष्टींचा विचार करावा लागतो. म्हणूनच कुठल्याही समस्येवर काम करताना त्याचं solution हे दीर्घकाळ आणि शाश्वत कसं राहील, ह्या ‘Begin with the End’ च्या  strategy ने विचार करून शोधायची सवय आपोआपच लागतेय! ‘ढोबळमानाने’ सांगायचं झालं तर, मित्रांनो, इंजिनियरिंगच शिकतोय, पण नव्याने!!!

‘नारी’बद्दल अधिक माहितीसाठी: http://nariphaltan.org/

स्रोत: अमोल दळवी, amolsd07@gmail.com

स्रोत: अमोल दळवी, amolsd07@gmail.com

ई – प्रशासन गावोगाव पोहोचवताना . . .

            साधना गुलदगड (निर्माण ६) जानेवारी २०१४ पासून ‘पुकार’ या मुंबईस्थित सामाजिक संस्थेसोबत रिसर्च असोसिएट म्हणून काम करते आहे. पुकारबद्दल आणि तिच्या कामाबद्दल थोडेसे...

            पुकार (www.pukar.org.in) ही मुंबईतील सामाजिक विषयांवर संशोधन करणारी संस्था आहे. २००२ सालापासुन पुकारने मुंबईतील विविध भागात तरूणांना संशोधन करायला शिकवून त्यांच्या वस्त्यांच्या प्रश्नाबाबत जागरुकता निर्माण करण्याचे काम केले आहे. २०१४ पासून पुकार ग्रामीण भागातही युवकांना संशोधनाच्या आणि ई – प्रशासनाच्या माध्यमातून जागरूक नागरीक घडविण्याचे काम करत आहे. पुकारच्या सर्व प्रोजेक्ट मध्ये Community Based participatory approach असतो. सध्या पुकार पालघर जिल्हातील, पालघर तालुक्यातील तीन अदिवासी गावांमध्ये Research On Internet Access ( RIA) हा प्रकल्प करत आहे.

            याअंतर्गत साधना आणि पुकारची टीम गावातील युवकांना एकत्रीत करून त्यांना संशोधनाचे आणि ई-प्रशासनाचे प्रशिक्षण देत आहे. हे युवक ई-प्रशासनाचे प्रशिक्षण घेतल्यावर गावातील लोकांना जाऊन शिकवतील.

            कामाच्या सुरवातीला साधनाच्या टीमने गावातील ग्रामपंचायतींना भेटी देऊन पंचायतीला हा प्रकल्प काय आहे ते सांगितले व त्यांची या प्रकल्पासाठी मान्यता मिळवली. त्याबरोबर घरोघरी जाऊन युवकांना हा प्रकल्प समजावून त्यांनादेखील एकत्रित केले. गावातील लोकांना प्रकल्पाची माहिती देणे त्यांचे काय प्रश्न असतील तर ते हाताळणे, वेगवेगळे प्रशिक्षणाचे Module बनवणे, युवकांचे प्रशिक्षण घेणे, युवकांच्या मिटिंग घेणे, त्यांचे प्रश्न व अपेक्षा समजुन घेऊन त्यावर काम करणे असे साधनाच्या कामाचे एकंदरीत स्वरूप आहे. या व्यतिरिक्त प्रोजेक्टचे Account संभाळणे, पुकार मध्ये होणाऱ्या सर्व मीटिंग्सना उपस्थित राहणे, मीटिंग्सचे मह्त्वाचे मुद्दे लिहणे, प्रोजेक्ट अहवाल लिहण्यासाठी लागणारी माहिती देणे इ. कामांमधून प्रोजेक्टच्या प्रशासकीय आणि नियोजनातील बारकावे शिकायला मिळत असल्याचे साधना सांगते.

            ग्रामीण / आदिवासी भागातील युवकांना केवळ माहितीच्या आभावामुळे त्यांच्यासाठीच सुरू असलेल्या विविध योजनांपासून कसे वंचित राहावे लागते या स्वानुभवातूनच साधनाने या भागातील य़ुवकांसाठी काम करायचं असं ठरवलं. गेल्या वर्षी लग्न झाल्यानंतर देखील साधना हे काम चालू ठेवू शकली याचे तिला समाधान वाटते. साधना सांगते “पुकारच्या माध्यमातून अदिवासी भागातील युवकांना संशोधनाचे आणि ई-प्रशासनाचे प्रशिक्षण देत असताना मनामध्ये समाधानाची भावना आहे. आता या आदिवासी पाड्यातील युवकदेखील आम्हांला ऑनलाईन लाईट बिल कसं भरतात ते शिकवा असं विचारू लागले आहेत. आपण त्यांच्या गरजेला उपयोगी पडत आहोत हा आनंद वेगळाच!”

            साधनाला तिच्या कामासाठी शुभेच्छा!

स्रोत: साधना गुलदगड, sadhana.guldagad@gmail.com