जागर - नरहर कुरुंदकर

राजकीय इतिहासाचा अभ्यास भूतकाळात रमण्यासाठी नव्हे, तर इतिहासातील चुका वर्तमानात आणि भविष्यात होऊ नये यासाठी असावा असे मला वाटते. नरहर कुरुंदकर यांचं ‘जागर’ हे आताच्या काळातही मला सुसंगत वाटते. निर्माणींची स्वतःची चिकित्सक राजकीय मूल्यप्रणाली असावी म्हणून हे पुस्तक महत्वाचं आहे.

पुस्तकाच्या सुरवातीलाच कुरुंदकरांनी भारतीय बुद्धिजीवी वर्गाचे वैफल्य दाखवले आहे. प्राचीन काळापासून भारतात नेहमीच समन्वयवादाची भूमिका चालत आलेली आहे. एकीकडे आधुनिक विद्येचा पुरस्कार आणि दुसरीकडे प्राचीन भारताचा अतिरेकी गौरव या दोन्ही बाबी बुद्धिजीवी वर्गाच्या मनात कायम दृढ होत्या. त्याचबरोबर बुद्धिजीवी वर्गाची दुसरी भूमिका चिकित्सेचा अभाव आणि सतत तडजोडीची होती. स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतात राजकीय तत्त्वज्ञानाच्या दोन भूमिका होत्या, एक मार्क्सवाद आणि दुसरी गांधीवादाची. या दोन्ही विचारसरणींना बुद्धिजीवी वर्गाचा विरोध होता. बुद्धिजीवी वर्ग शेतकऱ्यांचे, कामगारांचे, श्रमिकांचे श्रेष्ठत्व स्वीकारू शकत नाही म्हणून ह्या वर्गाची अवहेलना गांधीवादी आणि मार्क्सवादी चळवळींचे वैशिष्ट्य राहिले. त्यामुळे भारतीय लोकशाही ही कायम अपरिपक्वच राहिली.

बहुजन समाजातील सर्व दरिद्री शेतमजूर वंशपरंपरेने चालत आलेल्या आपल्या जाती-जमातींतील प्रमुखांच्या नेतृत्वाखाली राहत आला आणि हाच मजूरवर्ग संघटित करण्यात समाजवाद्यांची शक्ती वेचली गेली. जुनाट प्रतिगामी विचारसरणी, जातीव्यवस्था यामुळे समाजवादी शक्तींची कायम पिछेहाट होत राहिली. ग्रामीण भागात शेतमजुरांचे लढे लढविताना आणि परंपरावादाचा प्रभाव चिकित्सेने फोडण्यासाठी जर समाजवादी शक्ती संघटित होऊ लागल्या, तरच लोकशाहीच्या संथ प्रवाहात त्या प्रभावी ठरतील असं कुरुंदकर सुचवतात.

‘समाजवादी तत्वज्ञान आणि मार्क्सवाद - तत्व आणि व्यवहार’ या परिप्रेक्षातून विचार केला तर ज्या देशात औद्योगिकीकरण पुरेसे झालेले होते अशा एका पुढारलेल्या देशात क्रांती प्रथम व्हायला हवी होती. ज्या ठिकाणी भांडवलशाही पूर्णपणे विकसित झालेली असेल, तेथून समाजाची पुढची प्रगती समाजवादी क्रांतीने केली पाहिजे यासाठीच मार्क्सवादी तत्वज्ञान निर्माण झालेले होते. भरपूर उत्पादन असलेल्या देशात उत्पादनाचे न्याय्य वाटप करण्याची आकांशा असणारे हे तत्वज्ञान व्यवहारात मात्र मागासलेले उत्पादन असणाऱ्या देशात तातडीने प्रगती व्हावी यासाठी पुरस्कारले जाते. या व्यावहारिक सत्यातच मार्क्सवादी तत्वज्ञानाच्या मर्यादा दडलेल्या आहेत असं मला वाटतं.

कुरुंदकर पुढे असं म्हणतात की, मार्क्सचे तत्वज्ञान विकसित भांडवलशाहीचे समाजवादात रूपांतर करणारे तत्वज्ञान म्हणून पराभूत होते, आणि अर्धवट सरंजामशाही युगात असणाऱ्या राष्ट्रांत वेगाने व सक्तीने औद्योगिकरण आणणारे तत्वज्ञान म्हणून शिल्लक राहते. ‘महात्मा गांधी - काही चिंतन’ यामध्ये तर कुरुंदकर म्हणतात की, राजकीय मुत्सद्यांना गांधीजी धार्मिक वाटत. पण धार्मिकांना मात्र गांधीजी आपले शत्रू वाटत होते. याचे खरे कारण गांधीजींच्या कार्यक्रमात सापडते. एखादा संत आपले विचार व्यवहारात आणू लागला की सर्व परंपरावाद्यांना तो आपला शत्रू वाटू लागतो. आणि गांधीजी तर एकही विचार व्यवहारात न आणता शिल्लक ठेवू इच्छित नव्हते. संपूर्ण भारतात प्रांतोप्रांती सुशिक्षित बुद्धिमंतांचे (सुभाषचंद्र बोस, लाला लजपतराय, न. चि. केळकर, इ.) नेतृत्व होते. हे नेतृत्व गांधीजींच्या मागे उभे राहिले. म्हणून गांधीजींचे राजकीय नेतृत्व उभे राहिले. स्वातंत्र्यलढ्यात पुन्हा पुन्हा एक गोष्ट सर्वांच्या लक्षात येई की, एक-दोन इंग्रज अधिकारी मारून स्वातंत्र्य मिळेल ही भ्रामक कल्पना आहे. राजकीय लढ्यात निशस्त्र जनतेला सहभागी करून घ्यावेच लागेल. स्वातंत्र्यलढ्यात गांधींच्या राजकीय नेतृत्वाचे चित्रच पुस्तक वाचताना आपल्या डोळ्यासमोर उभे राहते. पुरेसे औद्योगिकीकरण व उत्पादनवाढ झाल्याशिवाय समाजवादी कार्यक्रम निरर्थक होऊन जाईल. म्हणून नेहरूंनी केंद्र सरकार प्रबळ केले. इथे नेहरू गांधींच्या विकेंद्रीकरणाच्या तत्वापासून दूर गेले.

‘सेक्युलॅरिझम आणि इस्लाम’ यामध्ये कुरुंदकर म्हणतात की आधुनिकता, धर्मसुधारणा आणि चिकित्सा यांच्या परंपरा इस्लामध्ये फारशा नाहीतच. मुस्लिम समाजात आजही वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा अभाव दिसून येतो. मुस्लिम समाजात सुधारणावादाची चळवळ सुरू झाली तर ती सर्वांनाच हवी आहे. हिंदू समाजाची सनातनी मनोवृत्ती हाच भारतातील सेक्युलॅरिझमला अडथळा आहे. मुस्लिम समाजात परिवर्तन होत नाही याचे मुख्य कारण हिंदू समाजातील सेक्युलर नेतृत्वही परंपरेने चालत आलेल्या परंपरावादी नेत्यांच्याच हातात आहे.

सगळ्यात शेवटी कुरुंदकरांनी ‘राजकीय शोध आणि बोध’मध्ये जी मांडणी केली आहे ती सर्वांनी प्रत्यक्ष वाचावी अशीच आहे. ‘जागर’ वाचल्यानंतर मी स्वतः राजकीय व सामाजिक प्रश्नांकडे चिकित्सक दृष्टीने बघू लागलो. राजकीय आणि सामाजिक प्रश्नांचा अभ्यास करताना ‘जागर’ वाचणे महत्वाचे वाटते. समाजवाद-गांधी-मार्क्स-नेहरू-विकेंद्रीकरण-सेक्युलॅरिझम-इस्लाम-धर्मग्रँथ व त्याचे अनुयायी इतक्या साऱ्या गोष्टींची ‘जागर’मध्ये मांडणी आहे.

स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळातील चिकित्सा करताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा पुस्तकात अजिबात उल्लेख नाही ही गोष्ट पुस्तक वाचताना थोडी खटकते. भारतातील राजकारण आणि समाजकारण समजून घेण्यासाठी आणि स्वतःचा वैचारिक जागर घडवून आणण्यासाठी सर्वांनी एकदा तरी ‘जागर’ वाचाच...

स्वप्नील अंबुरे, निर्माण ८

ambureswapnil@yahoo.com

‘Small is Beautiful’ by E. F. Schumacher

“It is not wealth that stands in the way of liberation but the attachment to wealth; not the enjoyment of pleasurable things but the craving for them.”

            The book ‘Small is beautiful’ is a collaboration of essays and speeches written over a number of years. The book is divided into four sections, focusing initially on the shortcomings of modern world economics and the irresponsible usage of resources, and later drawing ones attention towards the solution that can help improve these current problems. The author, E. F. Schumacher, has inarguably forced one’s intellect to direct towards facts that actually require a minds thought. Written back in the 1970s, this book holds relevant on its facts even today, like the errors of modern economics, the problems in production or the irrational usage of resources. I collected valuable insights from every chapter, based on facts and true examples, finding the perfect balance of wittiness and philosophy.

The point the author is trying to make is a very simple one. The way man is wasting natural energy and merely producing is an act of irresponsibility and individualism. The modern world needs to overcome the difficulties it is facing and strive towards peace and permanence. Unfortunately, money has become the most important value in today’s world, and it is assumed that everything has a price. But what man is forgetting, that the non-material values, like justice, harmony and health cannot be bought by money. They need to be inculcated in one’s culture. The continuous chaos is produced by human societies by achieving exponential economic growth, and quantifying success only based solely on the increased income of the nation. The society merely forgets to consider the environment is a source of ‘capital’ and not ‘income’.

Man is wasting a large sum of its energy for mass production of items we do not even need. The rich keep spending their resources to get richer, and that the poor have no room left for growth and eventually emerge poorer. The author has spoken of this in terms of two main problems in the society, mass unemployment and mass migration to the urban city. The concept of intermediate technology has been advocated. According to the author, neither the labor intensive nor the capital intensive mechanization approach is ideal, but a balance between the two is essential. Intermediate technology will be a solution to the problems of mass unemployment, dual economy and mass migration seen in developing countries.

Throwing light on Gandhian principles and Buddhism, this book puts forth a new concept called ‘Buddhist Economy’. Spiritual health and material usage need to be balanced and go hand in hand. From a Buddhist point of view, it is not consumption, but overall wellbeing through creative activity which should be one’s value. Employment shouldn’t be considered necessary as a source of income, when it is actually the source of purpose and livelihood. Non-violence and simplicity go hand in hand. Modern man is measuring his standard of living based on his annual consumption, while the Buddhist and Gandhian principles consider this approach as irrational. The aim should be achieving the maximum of well-being with the minimum of consumption.

I would highly recommend this book, which through repetitive examples and solid facts truly conveys its message loud and clear. It was an interesting read and there is a lot to imbibe from this book. Man is small, and small indeed is beautiful!

Vinita Ved, NIRMAN 8

vinitaved94@hotmail.co.uk

"Sapiens: A Brief History of Humankind" by Yuval Noah Harari

“There are no gods in the universe, no nations, no money, no human rights, no laws, and no justice outside the common imagination of human beings.”

The social and cultural traditions, within which we grow up, tend to become so deeply ingrained in our worldview that they seem to be a part of the natural order of things. In his fascinating and thought-provoking book, Yuval Noah Harari declares that all of these social and cultural traditions (everything we think and do beyond our biological drives) actually arise out of humankind’s unique ability to create ‘shared myths’.

While tracing Homo Sapiens’ long history, Harari illustrates how this seemingly simple yet, remarkably powerful ability gave Homo sapiens not only a crucial advantage over other human species, but also explains “why Sapiens rule the world, whereas ants eat our leftovers and chimps are locked up in zoos and research laboratories.” He examines humankind’s development by dividing it into four parts:

1.      The Cognitive Revolution:

Although Homo sapiens first appeared in East Africa some 200 thousand years ago, it was only seventy thousand years ago, according to Harari, that they developed the capability for language. It gave the Homo sapiens the ability to transmit large amounts of information about the physical world and social relationships, and to create social constructs or ‘imagined orders’. Harari refers to this transition as the Cognitive Revolution. Imagined orders enabled successful cooperation between strangers which in turn allowed the formation of large groups with rapidly evolving social structures. This gave Homo sapiens a critical advantage over the other, remaining species of humankind. However, the true impact of this revolution only became fully realized when the development of farming allowed the size of human communities to grow without bound.

2.      The Agricultural Revolution:

While presenting several theories on the origins of the Agricultural Revolution, Harari focuses more on the disconcerting question of whether it was actually a good thing for humankind. Though we tend to believe that “the agricultural revolution was a great leap forward for humanity” he argues that it was perhaps “history’s biggest fraud” a “luxury trap” that humans unwittingly fell into. He notes for example that, at an individual level, foragers lived lives that involved doing less work than farmers. Being mobile and living from a wide variety of food sources also meant that foragers were at much less risk of starvation from bad weather or diseases than farmers, who were tied to their land and reliant on a few crops and livestock. Thus, he writes that, “we did not domesticate wheat; wheat domesticated us”.

3.      The Unification of humankind:

However, for better or worse, the accelerated increase in population enabled by the Agricultural Revolution led to ever-growing settlements. In time, cities, kingdoms and empires, and eventually our modern world came into existence. Harari's review and analysis of this expansion makes evident the decisive role played in it by Homo sapiens’ ability to create imagined orders.  His detailed examination of various economic and cultural phenomena such as social hierarchies, money, empires and religions confirms the all-encompassing impact of this capability on our thinking and our lives.

4.      The Scientific Revolution:

In the final part of the book, on the Scientific Revolution, Harari demonstrates how some imagined orders can be more successful than others. He links the beginnings of the Scientific Revolution to the point, some 500 years ago, when humankind began to acknowledge its own ignorance. Observation and mathematics became central to improving our understanding, with a focus on turning scientific discoveries into technical advances. This revolution, according to Harari, occurred first in Western Europe and resulted in a “mentality of conquest” that set off a frenzied search for scientific discoveries and for new lands unknown to Europeans: “As time went by, the conquest of knowledge and the conquest of territory became ever more tightly intertwined.”. Harari argues that, this combination of interest in science and desire for conquest resulted in a decisive edge for nations in Western Europe. Further, their deep belief in progress and the future projected by the Scientific Revolution set the stage for the development of Capitalism. Harari goes on to examine a number of implications (Consumerism included) that the rise and dominance of the capitalist imagined order has had on modern society.

In the concluding chapter of the book, Harari looks to our future. He foresees humankind transforming beyond Homo sapiens, and describes a variety of technological scenarios that may allow us to change ourselves in fundamental ways. Ultimately, however, he seems to blanch at the power that is coming into the hands of humankind, even as we show ourselves to be ever more irresponsible and destructive.

                                                             

                                                                                                               Kranti Doibale, NIRMAN 4

                                                                                                              doibale.kranti@gmail.com

                                      

Freedom for Sale by John Kampfner

‘फ्रीडम फॉर सेल’ हे पुस्तक लिहिलंय जॉन कॅम्फनर या लेखकाने. तो एक राजकीय पत्रकार आहे जो आता मानवी हक्कांचा (Human Rights) प्रचारक बनलाय. त्याने या पुस्तकात ८ देशांतील राजकीय परिस्थिती, तिथले सरकार, लोकांचे हक्क आणि स्वातंत्र्य, तिथल्या मीडियाच्या स्वातंत्र्यवरची गळचेपी यांचे विस्तृत चित्रण प्रस्तुत पुस्तकात केले आहे. त्याने अनेक देशांमध्ये राहून तिथली राजकीय परिस्थिती जवळून पाहिली आहे, तिथल्या लोकांचा आणि राजकीय नेत्यांचा त्याचा जवळून संबंध आलेला आहे.

 मला जर तुम्ही विचाराल की लोकशाही काय आहे मी म्हणेल ही ‘सरकार चालवण्याची सर्वात चांगली पद्धत’ आहे. पण जॉन कॅम्फनर म्हणेल की, ही ‘सरकार चालवण्याची सर्वात कमी वाईट पद्धत’ आहे. विकास/ सुबत्तेच्या नावाखाली तर कधी राष्ट्रीय सुरक्षेच्या नावाखाली लोकांचं स्वातंत्र्य कसं ओढून घेतलं जातं हे जॉन कॅम्फनरने या पुस्तकात अतिशय प्रभावीपणे मांडलं आहे. सध्या आर्थिक सुबत्ता आणि यश हे मापदंड इतके मोठे बनले आहेत की त्याच्यापुढे राजकीय स्वातंत्र्य महत्वाचे मानले जात नाही. पुस्तकात सिंगापूर, चीन, रशिया, UAE, भारत, इटली, ब्रिटन आणि अमेरिका या आठ देशातील सध्याच्या परिस्थितीचे वर्णन करून तो परिस्थितीचे गांभीर्य आपल्याला जाणवून देतो.

 सिंगापूर या देशाने एक नवीन करार जन्माला घातला आहे. या करारानुसार सिंगापूरचे नागरिकत्व मिळाले की तुम्हाला भरपूर संपत्ती कमवता येते, तुम्हाला खायला उत्तम मिळतं, राहायला घर आणि फिरायला आलिशान गाड्या मिळतात. ह्या सर्व सुविधा बऱ्याचदा सरकार प्रायोजित असतात. तिथे तुम्हाला भासवलं जातं की प्रत्येकच जण आनंदी आहे. अशा प्रकारच्या व्यवस्थेमध्ये तुम्हाला विलासी आयुष्य मिळेल, पण तुमच्या स्वातंत्र्याच्या बदल्यात! हा करार या आधारावर बनवला गेला आहे की तुम्हाला पर्याय आहे की तुम्हाला कोणताच पर्याय नाही. “Liberty is the most precious thing, hence most of the people can’t afford it. So they trade it.”

 UAE बद्दल बोलताना लेखक म्हणतो तुम्ही या देशाला एक ब्रँड म्हणू शकता. प्रचंड पैशांचा भला मोठा ब्रँड. एका खाडीचे सिमेंटच्या जंगलात झालेले रुपांतर म्हणजे दुबई शहर! पण इथे कोणाचाच आवाज ऐकला जात नाही. आणि ऐकला तरी का जावा? इथे पैसे कमवण्यातच लोक इतके खुश आहेत तर त्यांचा आवाज ऐकला जाण्याची पर्वा कोण करणार?

भारताबद्दल बोलताना लेखक म्हणतो की “भारतीय समाज सहिष्णू असला तरी अत्यंत क्रूर आहे. भारतामध्ये बहुपक्षीय लोकशाही, सत्ता विकेंद्रीकरण, स्वायत्त न्यायव्यवस्था आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य हे घटक असून देखील पाच वर्षातून येणाऱ्या मतदानाशिवाय नक्की कोणतं स्वातंत्र्य या देशाने प्रस्थापित केलंय? नरेंद्र मोदी सारखा नेता, ज्याचा २००२ साली गुजरात धार्मिक दंगली भडकवण्यात प्रत्यक्षरित्या सहभागी होता, कोणतीही चिकित्सा न करता मिडीयाने गुजरात मॉडेल पैसे घेऊन देशभर पसरवलं, अशा माणसाला जर लोकशाही रोखू शकत नसेल तर त्या लोकशाहीचा काय उपयोग?”

या पुस्तकात काही देशांची अवास्तव आणि गरजेपेक्षा जास्त राजकीय वर्णने रंगवली आहेत, जी निरर्थक वाटतात. जगातल्या वेगवेगळ्या देशातील राजकीय परिस्थिती, नागरिकांच्या मुलभूत हक्कांची पायमल्ली कशी केली जाते, भांडवलशाही व्यवस्थेचे समर्थक सार्वजनिक मत कसे तयार करतात, मिडीयाला कुत्र्याचा पट्टा बांधून त्याचा वापर कसा करतात ह्याचे सुंदर वर्णन ह्या पुस्तकात दिले आहे.

 हे पुस्तक वाचल्यानंतर तुमच्या मनात असंख्य प्रश्न तयार होतील, नक्की किती लोकांना स्वातंत्र्य हवं असतं आणि किती लोकांना स्वातंत्र्य विकून जगायचं असतं? की आपल्या प्राथमिक गरजा भागल्या म्हणून आपणच अमुक स्वातंत्र्य, तमुक स्वातंत्र्याचा विचार करतोय? जगात अब्जावधी लोक आहेत ज्यांना दोन वेळेचं खायलाच मिळत नाही, ते त्यांच्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा विचार करत असतील का? किती लोक ट्रबलमेकर या वर्गात मोडतात? शोध पत्रकार, विरोधी पक्षाचे नेते, आरटीआय कार्यकर्ते, वकील सोडून जो तो आपल्या जीवनाचा गाडा ओढण्याच्या मागे लागलाय. त्यांच्या जीवनाचा हेतू काय हा मूलभूत प्रश्न मागे उरतोच.

 आपल्यावर नकळतपणे प्रभाव टाकणारे हे राजकीय घटक समजून घेण्यासाठी प्रत्येकाने हे पुस्तक नक्की वाचा!

                                                                                                                        वैभव बागल, निर्माण ७

                                                                                                            vbagal20@gmail.com

The Omnivore’s Dilemma – Michael Pollan

Omnivores are the animals who prefer both kinds of food- plant origin and animal origin. The best example would be us human beings. Omnivore’s dilemma is an argument which subtly forces us, humans, to think about the food origins to be on our food plate.

Everybody needs food to survive. But in today's world, many of us are unaware of the source of our food. Where does it come from? How did it reach our dining tables? And most importantly, WHAT SHOULD WE EAT FOR OUR DINNER? Some of these questions are answered in the book. But the book also offers you few questions to ponder upon.

Should we eat fast food like chips, KFC chicken, soft drinks or eat self-gathered cooked food like green vegetables from the farm or the animal you hunt yourself?  The former lets you open a stock can in no time, eat/ drink and gossip about politics, movies, family. The latter sharpens your skills, lets you talk about hunt stories and food origins but consumes huge time.

Eat meat? Or Stay vegetarian? The former leads to ecological balance and avoid a species’ population spurt; also it supports the life of animals who can't survive in wild these days. But later seems highly moral and seems more realistic to people who can't entertain the idea of killing.

Use fertilizers like nitrates? Or Stay with old methods of manure? The former damages the ecology but has miraculous agricultural speed. The latter method is slow but very eco-friendly.

Grow more corn? Or stop growing one crop in excess and practice rotation? A crop so seamlessly integrated into USA's daily life and economy that now it poses threats that were unknown to the superpower of the world.

Eat machine killed animals? Or savor the hunted 'game'? The former leads to quicker killing and food production in industries but has about 5 to 20% error of food processing a live animal before getting killed. The later brings us closer to the Earth and our real origins. We create a gratitude for our food and also get to know our food first hand. But it requires courage and skill. Also, it seems unrealistic in this era of population explosion where humans are more than the prey game.

Almost half the dogs in America will receive Christmas present, yet few of us ever pause to consider the life of a pig or chicken. An animal as intelligent as like dog easily becomes a Christmas ham. We tolerate this schizophrenia because the life of chicken has moved out from our view. We don't see them daily. This disappearance has opened a space in which there is no reality check on the sentiment or the brutality. Also, the question is not ‘can animals reason’? Or ‘can they talk’? But ‘can they suffer’?

Although vegetarian is a highly evolved human being; he has lost something along the way. Cultural traditions like a Thanksgiving turkey or a delicious chicken at relatives on a festival. These rituals linked us to our history on multiple lines of family and religion. Although we don't require vitamin B-12 from meat, we have been meat eaters for the most of our time on earth. This is reflected in the design of our teeth, structure of our digestion, and the way our mouth still waters at the sight of meat delicacies. Also, the human brain grew in size and complexity due to hunting, and around the hearth where the spoils of the hunt were cooked, human culture first flourished!

If you are in such dilemmas or want to know more about the food on your table and its dynamics, do give this book a try.

                                                                                                                          Sagar Bhalke

savetheearth.sagar@gmail.com