तिनका तिनका जर्रा जर्रा

मित्रहो.

          जरा मोठी गोष्ट लिहितो. आहे 'गोष्ट'च, पण 'गहिरी' आहे. रिचर्ड फाईनमन या भौतिकशास्त्रज्ञाची बीबीसीचा एक वार्ताहर मुलाखत घेत होता, फाईनमनला नोबेल पारितोषिक मिळाले तेव्हा. दोन लोहचुंबके एकमेकांना ढकलतात तेव्हा नेमके काय होते, असा प्रश्न होता. आता फाईनमन----

"असे पाहा, तुम्ही जेव्हा विचारता की अमुक का होते, तेव्हा कसे उत्तर द्यायचे? उदाहरण पाहा,

मिनीमावशी इस्पितळात आहे. का?

बर्फावर गेली. घसरली. कंबरडे मोडले.

माणसांना हे पुरते. पण परग्रहावरील कोणी आले, तर?

'का' हे समजावून सांगायला काही चौकट लगते, की हे हे, अमुक अमुक खरे मानलेले आहे.

नाहीतर तुम्ही सतत 'का' विचारात राहता आणि चहुबाजूंनी खोलात शिरत जाता.

आता बर्फावर का घसरली?

बर्फ निसरडा असतो म्हणून.

बर्फ का निसरडा असतो? इतर घन पदार्थ तर नसतात निसरडे?

कारण तुम्ही बर्फावर उभे राहिलात की त्या दाबाने बर्फ वितळते.

एका क्षणी तुम्ही पाण्यावर उभे असता.

पण हे बर्फावरच का होते?

कारण पाण्याचे बर्फ होताना प्रसरण होते. हे प्रसरण दाबामुळे नाहीसे होते.

मी तुमच्या प्रश्नाचे उत्तर देत नाही आहे. 'का'ची उत्तरे देणे किती कठीण असते, ते सांगतो आहे.

तुम्हाला काय समजू शकते आणि काय नाही, हे नीट समजायला हवे.

बरे, मी जितक्या खोलात जातो, तितकी उत्तरे मजेदार होत जातात.

आता तुम्ही विचारलेत, की चुंबके का ढकलतात. याच्या अनेक पातळया आहेत.

तुम्ही भौतिकी शिकला आहात की तुम्हाला काहीच येत नाही, यावर बरेच अवलंबून आहे.

तुम्हाला काहीच येत नसेल, तर मी एवढेच सांगू शकतो, या दोन चुंबकामध्ये चुंबकीय बल असते.

तुम्ही म्हणाल, हे विचित्रच आहे. मला इतर कुठे असे बल जाणवत नाही.

तुम्ही खुर्चीवर हात टेकता, आणि ती तुम्हाला आधार देते तेव्हा तुम्हाला आश्चर्य वाटत नाही.

आम्हाला मात्र नीट तपासून समजले आहे, की खुर्चीने आधार देणे हाही चुंबकीय बळाचा प्रकार आहे.

हे समजायला तुम्हाला इतर बरेच काही सांगावे लागेल.

तर काय, मी तुम्हाला चुंबके का ढकलतात हे नीटसे सांगू शकत नाही आहे.

सांगूच शकत नाही आहे.

तुम्हाला ज्यांची सवय आहे अशा कल्पनांमध्ये चुंबकीय बल समजावून देता येईल, असे मला काही माहीतच नाही आहे."

तर, यार लोग, प्रश्नांची उत्तरं मिळण्यासाठी मुळात आपल्याला थोडं तरी ज्ञान लागतं!

वरचा उतारा जेम्स ग्लाईकच्या "जीनियस" या फाईनमनच्या चरित्रातून घेतला आहे.

नंदा